माझ्या संदर्भात कविता दोन प्रकारे माझ्याजवळ येते. एक पूर्णताच स्पॉंटेनियस! ज्यात मनात एक प्रकारचा कॅनव्हास तयार होत जातो. वेगवेगळ्या भावना, मूडस तयार होत जातात. कधी याला बाह्य वातावरण निमित्त असतं, तर कधी अंतर्मनातच काही घडत असतं. मग ते कधी वादळी वारं असेल, कधी ठप्प पडलेली हवा असेल, तरी आसपासचा कोलाहल असेल, कधी शांतता असेल, कधी मनातली अस्वस्थता, कधी मनातली निरव शांतता, कधी मनातली उलघाल, कधी मनातले अपार समाधान, ...! हा एका अर्थाने कवितेचा कॅनव्हासच! हळूहळू या मानसिक अवस्थेला जास्त नेणीव रूप येतं. भावनांचा गुंता सुटून, एक रेषीय भावना स्थिरावत जाते.
पुढची पायरी शब्द सुचण्याची. मग ते सुचतानाच, खूप नेमकेपणाने स्वीकारले जातात. ही प्रक्रिया नेणीवेवरच होते; पण कधी कधी नंतर एखाद दुसरा शब्द जाणीवपूर्वक येथून बदलावा वाटतो.
बरं, हे शब्द मनातून वर येत असतानाच नेमका फेर, नेमकी लय, नेमकी जागा घेऊन येतात. फारच क्वचित त्यांच्या जागा नंतर हलवल्या जातात. मग मनातच या शब्दांच्या मालिकेला जरा घोळवलं जातं. तेही जाणीवपूर्वक नाही; तर एक चाळा असावा तसे; म्हणजे कधी कधी आपण अकारण पाय हलवत राहतो, झोपाळ्यावर बसल्याबसल्या नकळत हलके झोका घेतो, कधी नकळत कपाटामधलं नेमकं एकच पुस्तक उचलतो किंवा साग्रसंगीत वाढलेल्या जेवणाच्या पानांमधला, नकळत एखादा पदार्थ, पहिला निवाला म्हणून उचलतो; तसे काहीसे! काहीच निश्चित कारणमीमांसा नसते. आवड वगैरेही नसते. फक्त त्या त्या क्षणांचा देन!
तर तसे हे शब्द आणि त्यांची रचना. ती उगाच पुढे मागे होत राहते. आणि मग एक क्षण असा येतो आपल्याला आपल्याच मनात चाललेले हे सर्व जाणवते, लक्षात येते. आणि मग तेव्हा घाईने ते सगळे अक्षरात उतरवून ठेवण्याची निकड होते. मग हाती असेल तो कागद, असेल ती लेखणी आणि असेल त्या माहौलमधे ते जसं आलं तसं बोटातून उतरेल उतरवू देणं इतकच आपलं काम! कधी अशी वेळ येते असते की ती वास्तवात प्रत्यक्ष उतरवणे शक्यच नसतं. मग ते मनातल्या एखादा तावदानावरती, डोळ्यांना अक्षर दिसतील असं उतरवणे भाग पडतं. ते एकदाच उतरवलं, डोळ्यांना दिसलं की झालं. सृजनाची प्रक्रिया पूर्ण!
या सगळ्यात मी असते ती ही अक्षरं उतरवण्या पुरतीच. बाकी सगळे खेळ अंतर्मनात खोल कुठेतरी चालू असतात. ना त्यावर माझा अंमल, ना माझे काही नियंत्रण, ना माझी निवड. पूर्णतः आपापत: घडत असणारी ही प्रक्रिया.
अर्थात ही क्रिया घडत असते तेव्हा, माझेच अंतर्मन काही खेळत असतं. अन हे सगळ्या खेळांचे शब्द, अनुभव, भावना, वृत्ती, विचार, क्षमता हे सगळं मीच कधी न कधी कमावलेलं असतं. अगदी प्रयत्नपूर्वक, कष्टाने स्वतःला भरपूर तावून सुलाखून. म्हणून ती कविता पूर्णत: माझीच असते. पण नियंत्रण, निवड; ते मात्र माझं नसतं. ती त्या त्या क्षणाची देन असते. ही जी कविता होते ती पूर्णतः स्वतंत्र सृजन! त्यात जे जे असतं, ते ते सगळेच्या सगळे माझं असतं. भले निवड, नियंत्रण त्या त्या क्षणाचा असेल, पण ते क्षणही माझे स्वतःचे असतात. त्यामुळे ही कविता मला जास्त खरी किंवा माझी वाटते.
दुसरी कविता, कधीतरी दत्त म्हणून समोर उभे ठाकते. निसर्गातली एखादी निर्मिती, एखादी घटना, एखादी सुंदर कलात्मक वस्तू, एखादा कलात्मक फोटो, एखादं चित्र, एखादी समोर घडणारी हृद्य घटना,... अगदी काहीही जे तुम्ही स्वतः आधी अनुभवलेलं नव्हतं. त्यावर अंतर्मनात आजवर काहीही उलघाल झाली नव्हती. काहीही मंथन झालेलं नव्हतं. ते बघितल्या क्षणी तुमच्या मनात काही वादळ उठतात. अचानक त्या दृृृष्य, घटना, चित्र, निसर्गातल्या घटना एकदम थेट मनात घुसतात. आणि मग अत्यंत चपळाईनं मन त्यातून काही शब्द अलगद हाताच्या बोटांमध्ये सोडतात. कधी त्याला लपटून आपला जुना अनुभव, विचारही वर येतो. पण हे खूप चटकन, थोडे वरवरचं असतं. अशा कविता कमअस्सल असतात असं नाही. पण वेगळ्या असतात. त्यात समोरचा निसर्ग, फोटो, चित्र, वगैरे ची टक्केवारी जास्त असते आणि माझ्या अंतर्मनाची टक्केवारी कमी असते.
दोन्ही कविता म्हटल्या तर स्पॉंटेनियसच असतात. पण पहिली मंद आचेवर आटत असलेल्या बासुंदी सारखी. तर दुसरी मिल्कमेडमध्ये भसकन दूध ओतून काहीशी पटकन तयार झालेली बासुंदी.
असते बासुंदीच. पण पहिली रवाळ, खमंग, दाट, मधूनच साईची स्निग्धता जाणवणारी अशी बासुंदी! तर दुसरी निघोट, घट्ट, जड अशी बासुंदी!
---
