रात्र गडद झालेली
हळूच झुळूक आली
तशी त्या उमलून बसल्या.
अन ते कळलच अगदी
वाऱ्याने पसरवला गंध.
वर चांदण्या चमचमल्या
अन त्या प्रकाशात याही.
रात्र चढू लागली तशी
याही अधिकच गंधाळल्या.
पहाटेचा गारवा सुटला
हलकेच पूर्व रंगू लागली.
अलवार उन्हाचे किरण
त्यांना लगटू लागले.
अन मग टपटप टपटप
त्या ओघळू लागल्या.
दुधट, अलवार पाकळ्या
अन गंधाळलेले देठ.
गोऱ्या, नाजूक, पऱ्यांचे
गंधाळलेले गोल पाय.
सारा गालिचाच पसरला
पांढरा, केशरी, नक्षीदार!
---
बरसे कधीचा, झिरझिर पाऊस
इंद्राचा आशीर्वाद, डोईवरी
बनातुनी वाहे, झुळुझुळु वारा
कान्ह्याची पावरी, कानी येई
कृष्णे काठी काळीकाळी काया
विठुची माया, अंथरली
हिरवा पदर, लाल जांभळी कुसर
रखुमाईचा पदर, डोईवरी
उभ्या पिकात कणसे डोलती
आनंदे नाचती, वारकरी
पहाट होते तशी,
डोळे किलकिले उघडू लागतात.(न्यू अॅमस्टरडॅम या सिरिजमधल्या एका पात्राला समर्पित)
मला ऐकायचं होतं,
तुझं बोलणं, तुझा आवाजमला आवडते गोधडी
ब्लँकेटपेक्षाही, जास्त
खूप जास्त"
ब्लँकेट असतं खूप गरम
लोकरीची उब
त्याचं खरबरीतपणा
कधी अगदी अती मऊपणाही
म्हटलं तर जास्त
जाड अन टिकावूही...
पण गोधडी?
ती असते नरम, मऊ
म्हटलं तर उबदार
कधी गारही
पण तिच्यात असते
आजी, आईची माया.
त्यांचं आयुष्य वापरून
बनलेला असतो
एक एक पदर.
त्यांचे अनुभव, विचार;
माझ्यावरचा त्यांचा
गाढ विश्वास;
अन माझी त्यांच्यावर
सगळं सोडून देण्याची
सगळी तयारी...
हे बंधच तर बनतात
सगळ्यात महत्वाचे.
ती पिढ्यानुपिढ्या
वाहत आलेली संस्कृती,
ते आपलेपणाचे धागे
एकमेकांत घट्ट विणलेले.
कधी विलग न होणारी नाती...
मला माहितीय शेवटी
गोधडीच तारून नेणार
मला, तुला, आईला
अगदी आजीलाही.
इतकच नाही तर
साऱ्या विश्वाला!
मला आवडते गोधडीच
त्या ब्लँकेटपेक्षा!
- अवलमावशी
एखादी अभद्र कृती
नासवून टाकते सगळं.
प्राप्त परिस्थितीवरची
साधी एक प्रतिक्रिया;
पण होतं नव्हतं ते सारं
एका क्षणात पुसून जातं.
समोरून आलेला एक वार
तलवारी ऐवजी ढालीवर
पेलता आला असता तर...!
तर ही सगळी क्रूरता
अशी वर आली नसती.
मागे वळून पहाताना
लाज वाटत रहाते
कुठून आली, कुठे दडलेली
इतकी बिभत्सता???
सुसंस्कृततेचे सगळे लेप
खळाखळ आपल्या पायाशी
ढलप्यांनी पडत रहातात.
अन आपण सारेच खुजे होत
त्या ढलप्याच्या ढिगाऱ्यात
हळूहळू सापळे बनत जातो...
विचारांचं कसं असतं न
कधी कधी निरभ्र आकाश
छान निळं निळं, स्वच्छ.
कधी गच्च भरून आलेलं
गडद काळंभोर अंधारलेलं.
अनेक छोट्या पुंजक्यांचं
तर कधी सलग अच्छादन.
कधी भराभर पळणारे मेघ
कधी ओथंबून राहिलेला नद.
कधी झरझर बरसणारे
कधी ढगफुटीने कोसळणारे.
कधी एकाच वेळी धप्पकन
तर कधी संतत धार रिपरिप.
कधी इंद्रधनू सारखे रंगबिरंगी
तर कधी निस्तेज निरस.
कधी गडद असूनही उल्हसित
कधी गडदगूढ, झाकोळलेले.
कधी सूर्यप्रकाशात नाहून
तर कधी विजांनी लखलखून.
कधी वादळी झंजावात लेवून
कधी मंद शीतल झुळूक.
कधी विरळ न उमजलेले
कधी ठोस, ठाम समजलेले.
तर असंच असतं विचारांचं
हे आज निघाले आभाळीचे ढग
करी सोबत त्या एकाकी एक खगमाझ्या संदर्भात कविता दोन प्रकारे माझ्याजवळ येते. एक पूर्णताच स्पॉंटेनियस! ज्यात मनात एक प्रकारचा कॅनव्हास तयार होत जातो. वेगवेगळ्या भावना, मूडस तयार होत जातात. कधी याला बाह्य वातावरण निमित्त असतं, तर कधी अंतर्मनातच काही घडत असतं. मग ते कधी वादळी वारं असेल, कधी ठप्प पडलेली हवा असेल, तरी आसपासचा कोलाहल असेल, कधी शांतता असेल, कधी मनातली अस्वस्थता, कधी मनातली निरव शांतता, कधी मनातली उलघाल, कधी मनातले अपार समाधान, ...! हा एका अर्थाने कवितेचा कॅनव्हासच! हळूहळू या मानसिक अवस्थेला जास्त नेणीव रूप येतं. भावनांचा गुंता सुटून, एक रेषीय भावना स्थिरावत जाते.
पुढची पायरी शब्द सुचण्याची. मग ते सुचतानाच, खूप नेमकेपणाने स्वीकारले जातात. ही प्रक्रिया नेणीवेवरच होते; पण कधी कधी नंतर एखाद दुसरा शब्द जाणीवपूर्वक येथून बदलावा वाटतो.
बरं, हे शब्द मनातून वर येत असतानाच नेमका फेर, नेमकी लय, नेमकी जागा घेऊन येतात. फारच क्वचित त्यांच्या जागा नंतर हलवल्या जातात. मग मनातच या शब्दांच्या मालिकेला जरा घोळवलं जातं. तेही जाणीवपूर्वक नाही; तर एक चाळा असावा तसे; म्हणजे कधी कधी आपण अकारण पाय हलवत राहतो, झोपाळ्यावर बसल्याबसल्या नकळत हलके झोका घेतो, कधी नकळत कपाटामधलं नेमकं एकच पुस्तक उचलतो किंवा साग्रसंगीत वाढलेल्या जेवणाच्या पानांमधला, नकळत एखादा पदार्थ, पहिला निवाला म्हणून उचलतो; तसे काहीसे! काहीच निश्चित कारणमीमांसा नसते. आवड वगैरेही नसते. फक्त त्या त्या क्षणांचा देन!
तर तसे हे शब्द आणि त्यांची रचना. ती उगाच पुढे मागे होत राहते. आणि मग एक क्षण असा येतो आपल्याला आपल्याच मनात चाललेले हे सर्व जाणवते, लक्षात येते. आणि मग तेव्हा घाईने ते सगळे अक्षरात उतरवून ठेवण्याची निकड होते. मग हाती असेल तो कागद, असेल ती लेखणी आणि असेल त्या माहौलमधे ते जसं आलं तसं बोटातून उतरेल उतरवू देणं इतकच आपलं काम! कधी अशी वेळ येते असते की ती वास्तवात प्रत्यक्ष उतरवणे शक्यच नसतं. मग ते मनातल्या एखादा तावदानावरती, डोळ्यांना अक्षर दिसतील असं उतरवणे भाग पडतं. ते एकदाच उतरवलं, डोळ्यांना दिसलं की झालं. सृजनाची प्रक्रिया पूर्ण!
या सगळ्यात मी असते ती ही अक्षरं उतरवण्या पुरतीच. बाकी सगळे खेळ अंतर्मनात खोल कुठेतरी चालू असतात. ना त्यावर माझा अंमल, ना माझे काही नियंत्रण, ना माझी निवड. पूर्णतः आपापत: घडत असणारी ही प्रक्रिया.
अर्थात ही क्रिया घडत असते तेव्हा, माझेच अंतर्मन काही खेळत असतं. अन हे सगळ्या खेळांचे शब्द, अनुभव, भावना, वृत्ती, विचार, क्षमता हे सगळं मीच कधी न कधी कमावलेलं असतं. अगदी प्रयत्नपूर्वक, कष्टाने स्वतःला भरपूर तावून सुलाखून. म्हणून ती कविता पूर्णत: माझीच असते. पण नियंत्रण, निवड; ते मात्र माझं नसतं. ती त्या त्या क्षणाची देन असते. ही जी कविता होते ती पूर्णतः स्वतंत्र सृजन! त्यात जे जे असतं, ते ते सगळेच्या सगळे माझं असतं. भले निवड, नियंत्रण त्या त्या क्षणाचा असेल, पण ते क्षणही माझे स्वतःचे असतात. त्यामुळे ही कविता मला जास्त खरी किंवा माझी वाटते.
दुसरी कविता, कधीतरी दत्त म्हणून समोर उभे ठाकते. निसर्गातली एखादी निर्मिती, एखादी घटना, एखादी सुंदर कलात्मक वस्तू, एखादा कलात्मक फोटो, एखादं चित्र, एखादी समोर घडणारी हृद्य घटना,... अगदी काहीही जे तुम्ही स्वतः आधी अनुभवलेलं नव्हतं. त्यावर अंतर्मनात आजवर काहीही उलघाल झाली नव्हती. काहीही मंथन झालेलं नव्हतं. ते बघितल्या क्षणी तुमच्या मनात काही वादळ उठतात. अचानक त्या दृृृष्य, घटना, चित्र, निसर्गातल्या घटना एकदम थेट मनात घुसतात. आणि मग अत्यंत चपळाईनं मन त्यातून काही शब्द अलगद हाताच्या बोटांमध्ये सोडतात. कधी त्याला लपटून आपला जुना अनुभव, विचारही वर येतो. पण हे खूप चटकन, थोडे वरवरचं असतं. अशा कविता कमअस्सल असतात असं नाही. पण वेगळ्या असतात. त्यात समोरचा निसर्ग, फोटो, चित्र, वगैरे ची टक्केवारी जास्त असते आणि माझ्या अंतर्मनाची टक्केवारी कमी असते.
दोन्ही कविता म्हटल्या तर स्पॉंटेनियसच असतात. पण पहिली मंद आचेवर आटत असलेल्या बासुंदी सारखी. तर दुसरी मिल्कमेडमध्ये भसकन दूध ओतून काहीशी पटकन तयार झालेली बासुंदी.
असते बासुंदीच. पण पहिली रवाळ, खमंग, दाट, मधूनच साईची स्निग्धता जाणवणारी अशी बासुंदी! तर दुसरी निघोट, घट्ट, जड अशी बासुंदी!
---
मध्यंतरी सलमान जावेद यांची एक कविता वाचली. "ट्री अँड आईसक्रिम". तर त्या नंतर सुचलेलं काही...
पाऊस...
धो धो पाऊस आवडतो |
| फोटो क्रेडिट: सोनल इनामदार |
हा निलकंठ घेई उशाशी रान
झोपे तरीही जागेच असे भान
दोन्ही नयन जरी मिटलेले
तिसरा ठेवतसे जगाचे भान
जरी लोकांस दिसे तो लाल रक्तिम
परि निरवतेत असे संथ शांत सान
जग शांत, निसर्ग हिरवा गार
मग अरिष्टनेमि होई नीलाक्ष
---
हे मेघ निघाले आज
पसरुनी दोहो हात.
बाहुत घेऊ पाहत
तेजाचा झळाळ ताप.
रिचवुनी पोटी आग
पसरवे थंड वात.
शिडकावे वर फार
अलवार नीर गार.
ओटीत रात्रीच्या आज
उद्याचा असे श्रृंगार .
लोकं म्हणतात तुझ्या
शिरावरचं मोरपीस सुंदर
काहींची नजर हटत नाहीचालवुनि चाका, गरगरा पायी
भेटीलागी जिवा,
तुहिन वादळ
बर्फाळ चादर
हिमाचा पाझर
दुलई धवल
छतांवर भुरा
ओलेत्या वाटा
शांत गावकूस
नाही मागमूस
पानोपानी ओस
ओथंबला कोष
गारठे आसमंत
परिपक्व हेमंत!
--
वाहते कधीची, ही नदी निर्झरी
शोधित चाललो, तू न मी दिगंतरी
दोन काठांवरी, नांदते वेगळी
पण कशी कोणती, नाळ आहे अंतरी
नात्यात आपुल्या, जाहल्या पडझडी
पण पुन्हा सांधल्या, मनाच्या ओंजळी
दावितो मी तुला, गगनी ही तर्जनी
सारे दाविशी तु, तुझिया दो अंजनी
पुजते जग सारे, मजसी अंतर्यामी
अन मनी माझिया, तूच तू निर्झरी'
---
अंधाराला पडे
चांदण्याचे खळे
बाभळीला आले
निशिगंधाचे कळे
दाट जंगलातले
निळेशार तळे
गुज मनातले
मनालाच कळे
साज चांदण्यांचे
गाज किनाऱ्यांची
निळेशार हले
मनाच्या तळ्याशी
शंखशिंपले, मोती
बांधलेली घट्टनाती
संवाद अविनाशी
मनाचा मनाशी
भोवरे नदीच्या कुशीत
ब्रम्हांड मनात ठेवले
साऱ्या विश्वाचा होऊन
कान्हा राधे साठी उरे
---
